Τα δύο στάδια της σχολικής ηλικίας
7 - 14 ετών: ‘Ο κόσμος είναι όμορφος’.
- Η ανάπτυξη του κόσμου των συναισθημάτων
- Η διδασκαλία μέσα από αφηγηματικές εικόνες
- Η αυθεντία του δασκάλου
Με την αλλαγή των δοντιών, ο οργανισμός του παιδιού δείχνει ότι έχει περάσει σε μια νέα φάση εξέλιξης, όχι μόνο σωματικής αλλά και ψυχικής – η επόμενη μεταμόρφωση θα συμβεί στην εφηβεία. Το παιδί έχει ολοκληρώσει τη βασική σωματική συγκρότηση και είναι ώριμο να προχωρήσει στην κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη, μαζί με τα άλλα παιδιά της τάξης με την καθοδήγηση του δασκάλου, με τη συμπαράσταση των γονιών και γενικά με όλη την κοινωνική δομή του σχολείου.
Οι δυνάμεις, που προηγουμένως δρούσαν στη σωματική διαμόρφωση και τις οποίες το παιδί άσκησε μιμούμενο το περιβάλλον και τους ενήλικες γύρω του, μεταμορφώνονται τώρα και απελευθερώνονται, ώστε να χρησιμοποιηθούν στην ανάπτυξη της σκέψης και της ψυχικής ζωής.
Η έκφραση της ψυχικής ζωής είναι το ρυθμικό και καλλιτεχνικό στοιχείο. Γι αυτό και η προσπάθεια της παιδαγωγικής, σ’ αυτά τα επτά σχολικά χρόνια μεταξύ αλλαγής των δοντιών και εφηβείας, είναι να δίνει ζωή και παλμό στην καλλιτεχνική διάθεση. Οι γνώσεις που το παιδί αποκτά μ’ αυτό τον τρόπο, ανταποκρίνονται στην αισθητική του ανάγκη και αφομοιώνονται καλύτερα, γιατί πηγάζουν από την ολότητα που περιέχει η εικόνα. Αυτό κρύβεται πίσω από τη χαρακτηριστική φράση: «ο κόσμος είναι όμορφος».
Κάθε τι αφηρημένο και θεωρητικό είναι δυσκολονόητο και ξένο για το παιδί. Όταν όμως ακούει ιστορίες από τον δάσκαλο και μετά τις εμπεδώνει βιωματικά, τότε αναπτύσσει τη δημιουργική του ικανότητα. Η αφήγηση αποτελεί τη βάση της διδασκαλίας. Βοηθά σε μια δυνατή και ζεστή συναισθηματική ζωή, που προσφέρει στο παιδί ένα αίσθημα ανθρώπινης ακεραιότητας, υπευθυνότητας και ηθικής.
Μεγάλη σημασία στην αγωγή του παιδιού έχει επίσης η καλλιέργεια της δεξιοτεχνίας των χεριών. Τα παιδιά μαθαίνουν να πλέκουν ήδη από την πρώτη τάξη κι αυτό βοηθά το συντονισμό ματιού και χεριού. Πλέκοντας ‘θηλιά - θηλιά’ συμμετρικά και με τάξη, βάζουν τα πρώτα θεμέλια για την ικανότητα της λογικής σκέψης στις ανώτερες τάξεις του σχολείου: «Από το χέρι, μέσω της καρδιάς, προς το κεφάλι». Βλέπουμε πάλι τις σωματικές ικανότητες να ωριμάζουν και να γίνονται ψυχικές και νοητικές ικανότητες.
Η ανάγκη που έχουν τα παιδιά αυτής της ηλικίας να αισθάνονται ασφάλεια, είναι καθοριστικής σημασίας. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που μια τάξη έχει τον ίδιο δάσκαλο επί επτά ή οκτώ χρόνια. Έτσι αναπτύσσεται επίσης μια στενή επαφή με το σπίτι και διευκολύνεται η βαθύτερη κατανόηση της ιδιαιτερότητας και της ανάγκης του κάθε παιδιού.
Με την περιοδική διδασκαλία των μαθημάτων, όπου δηλαδή το ίδιο μάθημα διδάσκεται κάθε μέρα τις πρώτες πρωινές ώρες, για ένα διάστημα 3-5 εβδομάδων, επιτυγχάνεται η συγκέντρωση κι η εμβάθυνση. Στο τετράδιο-βιβλίο που το παιδί συγγράφει και εικονογραφεί, συγκεντρώνεται πιο αποτελεσματικά η διδαχθείσα ύλη. Είναι καλό να αποφεύγονται τα τυπωμένα διδακτικά βιβλία.
Παρατηρώντας την αφύπνιση της σκέψης, είναι σημαντικό σ’ αυτή την ηλικία να φροντίσουμε τις έμφυτες ηθικές δυνάμεις του παιδιού. Καθώς το παιδί έρχεται όλο και περισσότερο σε επαφή με την κοινωνική πραγματικότητα και τους γρίφους της ζωής, έχει ανάγκη να κατανοήσει τον κόσμο και να νιώσει ασφάλεια. Χρειάζεται να γνωρίσει τις δυνατότητες του ανθρώπου και ότι πολλές καλές δυνάμεις το βοηθούν στο δρόμο του, ήδη πριν ‘μπει στην κοιλιά της μητέρας του’, μέχρι τα γηρατειά και το θάνατο, που προαισθάνεται ότι κάποτε θα βιώσει. Στα γνήσια λαϊκά παραμύθια βρίσκουμε τροφή για τέτοια συναισθήματα, αλλά και εικόνες της πνευματικής εξέλιξης. Σήμερα, με την εικόνα του κόσμου που με διάφορους τρόπους περνάει στη συνείδησή μας, δεν είναι εύκολο για τους γονείς να τρέφουν την εμπιστοσύνη και την ασφάλεια, που τόσο έχουν ανάγκη τα παιδιά. Το παραμύθι όμως μπορεί να βοηθήσει. Το ίδιο επίσης βοηθά και η στενή επαφή με τη φύση και τις δυνάμεις που αποκαλύπτονται στις εποχές του χρόνου και γενικά στον ετήσιο κύκλο.
Θα μπορούσαμε να πούμε: Η φύση είναι από μόνη της όμορφη – ανεξάρτητα από κάποια οικολογική καταστροφή – και μπορούμε πάντα να βιώνουμε τον κόσμο ‘όμορφο’. Αν δεν μπορέσουμε να δώσουμε αυτό το βίωμα στα παιδιά, θα τα κάνουμε φτωχά.
‘Ο κόσμος είναι καλός’ και ‘ο κόσμος είναι όμορφος’, παρόλα όσα έχουν συμβεί σ’ αυτόν, αυτό είναι το σωστό βίωμα που πρέπει να διατηρήσει το παιδί. Από αυτό ξυπνάει αργότερα η θέλησή του να βελτιώσει όσα χρειάζονται αλλαγή. Δεν εκπαιδεύουμε έτσι έναν παθητικό παρατηρητή και καταναλωτή. Δίνουμε στο παιδί τη δύναμη και τη δυνατότητα να ανοίξει καινούργιους δρόμους – πράγμα που σήμερα έχουμε περισσότερο ανάγκη από οτιδήποτε άλλο. Είναι όμως σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν είμαστε εμείς που καθορίζουμε τους σκοπούς και την κατεύθυνση της μελλοντικής γενιάς.
Ο δάσκαλος είναι «αυθεντία»Μέχρι την εφηβεία ο δάσκαλος πρέπει να αποτελεί για τα παιδιά μια αυθεντία, να είναι δηλαδή ένας άνθρωπος που τα παιδιά εμπιστεύονται και που πλάι του αισθάνονται ασφάλεια. Όποιος δεν έχει ποτέ αναγνωρίσει κάποιον ενήλικα ως αυθεντία, θα δυσκολευτεί αργότερα να αισθάνεται ο ίδιος ασφαλής. Οι ανασφαλείς άνθρωποι αδυνατούν να αναπτύξουν ικανότητα να είναι ελεύθεροι. Ολόκληροι λαοί μπορούν τότε να κυριευτούν και να παρασυρθούν από την ψύχωση κάποιου ολοκληρωτισμού.
Η εξέλιξη του παιδιού ακολουθεί νομοτέλειες. Ο δρόμος προς την ελευθερία και την ισότητα περνάει πρώτα από την αυθεντία. Η αληθινή αυθεντία είναι το αντίθετο της επιβολής μιας εξωτερικής εξουσίας (αυταρχισμού).
14 -21 ετών:
‘Ο κόσμος είναι αληθινός’
- Η εκπαίδευση της σκέψης
- Εστίαση στο αντικείμενο του μαθήματος
- Η αυθεντία του καθηγητή ως ειδικού
Με την εφηβεία, ο άνθρωπος γίνεται «ώριμος για τη Γη». Αναπτύσσεται η ικανότητα αναπαραγωγής και συγχρόνως απελευθερώνεται η δύναμη της κρίσης. Αυτό μπορεί για παράδειγμα να συγκριθεί με την ιστορία της Βίβλου σχετικά με την «πτώση» ή «έξοδο από τον παράδεισο» – γιατί τώρα η ανατέλλουσα διάνοια ‘τρώει από το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού’. Εδώ στεκόμαστε μπροστά στο κατώφλι της ελευθερίας. Για πρώτη φορά αρχίζει να διαγράφεται η πραγματική ‘μοίρα’ του ατόμου. Η ικανότητα της σκέψης, του συλλογισμού, μπορεί να εξατομικεύσει τα πάντα αλλά και να ενώσει τα πάντα – μπορεί να αναλύσει τον κόσμο και να τον συνθέσει εκ νέου.
Τι σημαίνει ‘ο κόσμος είναι αληθινός’; Η κοινωνία είναι γνωστό ότι βρίθει από «ψέματα». Αλλά εδώ πρόκειται για ένα παιδαγωγικό ζητούμενο. Η αλήθεια έχει να κάνει με τη συν-είδηση. Το πρόβλημα της αλήθειας προβάλλει για πρώτη φορά, όταν κατά την εφηβεία απελευθερώνεται η διάνοια. Πρωτύτερα, η διάνοια ήταν καλυμμένη από μια σφαίρα βιωμάτων, από τις δυνάμεις των συναισθημάτων και της θέλησης. Οι κρίσεις που έκαναν τα παιδιά σε προηγούμενα στάδια δεν ήταν πραγματικές ατομικές εκτιμήσεις ή αντικειμενικές αναλύσεις. Το ότι πολλοί άνθρωποι δεν μπορούν, ως ενήλικες, να απελευθερώσουν την κρίση τους από προσωπικές συναισθηματικές προδιαθέσεις, είναι σημάδι ότι το σχολείο έχει παραλείψει την ιδέα της αλήθειας, να μπορεί δηλαδή κανείς να δέχεται και να αποδίδει κάτι στο όνομα της αλήθειας. (Ακόμη και το ψέμα μπορεί να εξετασθεί υπό το πρίσμα της αλήθειας).
Το σύστημα των εξετάσεων και της βαθμολογίας, στηρίζεται κυρίως στην ‘κρύα’ γνώση που μπορεί να μετρηθεί και να βαθμολογηθεί – τότε ο κόσμος δεν συλλαμβάνεται μέσα από τη ζεστασιά της ομορφιάς και της βαθύτερης αλήθειας. Γι αυτό, πολλοί έχουν νιώσει τα χρόνια του σχολείου σαν μια εποχή που οδηγεί σε ψυχική αδράνεια, έστω κι αν προσπαθεί να προωθήσει τη γνώση. Στην εποχή μας, όπου όλοι σχεδόν συμμετέχουν στη δωδεκαετή σχολική θητεία, είναι καταστροφικό αν το σχολείο δεν ενεργοποιεί την εμπιστοσύνη στο σύνολο της ζωής. Το σχολείο πρέπει να έχει νόημα, πρέπει να διαμορφώνει τον άνθρωπο, τροφοδοτώντας τον πλούτο της οντότητάς του.
