"Η υψηλότερη επιδίωξή μας είναι να προάγουμε ελεύθερους ανθρώπους,
ικανούς να δίνουν οι ίδιοι νόημα και κατεύθυνση στη ζωή τους"
Rudolf Steiner (1861-1925)


Καλώς ήλθατε στο ιστολόγιο του Συλλόγου Φίλων της Παιδαγωγικής Waldorf.


Ο σκοπός του Συλλόγου είναι να συμβάλει στις προσπάθειες δημιουργίας πρότυπων σχολείων Steiner/Waldorf στην Ελλάδα. Τα σχολεία αυτά είναι ελεύθερα, αυτοδιοικούμενα, μη κερδοσκοπικά σχολεία, που δεν επηρεάζονται από ιδιωτικά ή πολιτικά συμφέροντα, αλλά έχουν ως αποκλειστικό σκοπό την πολύπλευρη ανάπτυξη του κάθε παιδιού. Με την εκπαίδευση το παιδί αναπτύσσει αρμονικά τη σκέψη, το συναίσθημα και τη θέλησή του, αποκτώντας έτσι μια ολοκληρωμένη και υγιή συγκρότηση. Από τον παιδόκηπο (Kindergarten) μέχρι το λύκειο, το σχολείο αποτελεί μια οργανική ενότητα, όπου οι δάσκαλοι, οι γονείς και οι μαθητές συμμετέχουν σε ένα δυναμικό και δημιουργικό κοινωνικό περιβάλλον, στο οποίο ο άνθρωπος αναγνωρίζει την αποστολή του στη ζωή και την ευθύνη του στον κόσμο.



Εισαγωγή στην παιδαγωγική - προσχολική ηλικία

Με τη γέννησή του στη Γη, ο άνθρωπος παίρνει την απόφαση να επωμισθεί μια αποστολή, στη συγκεκριμένη φάση εξέλιξης της ανθρωπότητας, δηλαδή στο χρονικό διάστημα όπου πρόκειται να εκτυλιχτεί η ζωή του. Συνδέεται αρχικά με τους ιδιαίτερους γονείς του, οι οποίοι του δίνουν τη βιολογική και κοινωνική σκυτάλη, ώστε να εξασφαλιστεί η συνέχεια των γενεών και να θεμελιωθεί η νέα ζωή πάνω στο πλούσιο έδαφος που καλλιεργήθηκε από αμέτρητους ανθρώπους και σε αμύθητο βάθος χρόνου. Ο νεοαφιχθείς άνθρωπος, που η αρχική του υπόσταση συμπυκνώνεται στις έννοιες «μωρό», «παιδί», «νεανίας» κλπ, αρχίζει τη διαδρομή της ζωής του από μια συγκεκριμένη αφετηρία. Πρόκειται για τη γεωγραφική περιοχή της Γης, όπου θα μεγαλώσει, κυρίως στα πρώτα του χρόνια, καθώς επίσης τη μητρική γλώσσα, που θα του ανοίξει τους πρώτους ορίζοντες έκφρασης και σκέψης.

Αποτελεί αινιγματική και μοναδική για τον άνθρωπο ιδιομορφία, το γεγονός ότι έρχεται στη ζωή εντελώς ανήμπορος στα πρώτα χρόνια να αναλάβει την επιβίωση και τη συγκρότησή του και χρειάζεται μεγάλο χρονικό διάστημα, πάνω από δεκατέσσερα χρόνια, για την ακρίβεια μια εικοσαετία, για να γίνει υπεύθυνο μέλος της κοινωνίας και της ανθρωπότητας. Έτσι νιώθουμε ή ακόμα καλύτερα, αναγνωρίζουμε, έστω ασυνείδητα σε κάποιο βαθμό, την ανάγκη της αγωγής του παιδιού, την εφαρμογή κάποιας παιδείας. Τι κρύβεται όμως πίσω από αυτή την ιδιαιτερότητα της ανθρώπινης ανάπτυξης και υπαρξιακής ολοκλήρωσης;

Ας δούμε κάπως υποθετικά, τι θα συνέβαινε αν δεν υπήρχε αυτή η περίεργη νομοτέλεια. Αν ο άνθρωπος ολοκληρωνόταν βιολογικά, ψυχικά και πνευματικά ήδη από τη γέννησή του, αν δηλαδή το νήμα της κληρονομικότητας ήταν η κυρίαρχη κατευθυντήρια αρχή, τότε η ανθρώπινη ζωή θα ήταν μια επανάληψη προηγούμενων καταστάσεων διαβίωσης και μόνο μια περιβαλλοντική επιρροή θα καθόριζε νέες παραμέτρους στην εξέλιξη. Αυτό συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό στο ζωικό κόσμο. Αν ο άνθρωπος ήταν απλά ένα παρακλάδι του ζωικού κόσμου, τότε η έννοια της αγωγής και της παιδείας δεν θα είχε ουσία, θα ήταν κενή.

Η παιδεία αποκτά νόημα, μόνον αν διακρίνουμε τη διαφορά της ανθρώπινης υπόστασης από τις νομοτέλειες του ζωικού κόσμου. Ποια είναι η θεμελιώδης διαφορά ανάμεσα στον άνθρωπο και στα ζώα ή τα άλλα έμβια ή άψυχα όντα;


Άτομο και κοινωνία

Πόσο διαφορετική είναι η βιογραφία του κάθε ανθρώπου! Πόσο πλούσιες και μοναδικές οι εμπειρίες της ζωής του! Κάθε άνθρωπος είναι «ένας ολόκληρος κόσμος». Εδώ μπορούμε να εντοπίσουμε την έννοια της «μοναδικότητας», της «ατομικότητας», του «άτμητου», του «ατόμου». Πόσο έντονο είναι το αίσθημα της «εγώτητας», η συνείδηση της δικής μας ύπαρξης, του «εγώ» μας! Και πόσο μεγάλη είναι πολλές φορές η απόσταση που νιώθουμε να χωρίζει αυτό το «εγώ» μας από τον υπόλοιπο «εξωτερικό κόσμο», τον οποίο αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας.

Έτσι, η ζωή μας κυλά μέσα σε μια δυναμική σχέση με το περιβάλλον. Αυτή η σχέση του εαυτού μας με τον έξω κόσμο είναι ένας από τους μεγάλους γρίφους που καλούμαστε να λύσουμε με τη γέννησή μας στη Γη. Μια πλευρά αυτής της σχέσης είναι η κοινωνική μας θέση. Εκτός από το «εγώ» μας, βιώνουμε επίσης την ποιότητα του «εσύ» και του «εμείς»!

Όλη η ιστορία της εξέλιξης του ανθρώπινου πολιτισμού, είναι ένα πανόραμα, ένα δράμα ανθρώπινων σχέσεων. Ανοίγεται μπροστά μας σαν ένας αγώνας, όχι μόνο για επιβίωση και ευημερία, αλλά και για την επίτευξη ποικίλων στόχων, υλικών, ψυχικών, πνευματικών-θρησκευτικών, κλπ. Αυτό συνεπάγεται την παρέμβαση του ανθρώπου τόσο στη φύση, όσο και στη ζωή του άλλου. Το ερώτημα που αυτόματα γεννάται είναι, κατά πόσο η παρέμβαση αυτή, είτε ονομάζεται συνεργασία, είτε ανταγωνισμός, προωθεί την εξέλιξη του ανθρώπου και της ανθρωπότητας ή την παρεμποδίζει. Στην ιστορία υπάρχουν αμέτρητα παραδείγματα και των δυο αυτών τάσεων. Ο τρόπος όμως που εκδηλώνονται είναι πολύ διαφορετικός στις διάφορες πολιτισμικές εποχές. Η σχέση ενός αρχαίου Αθηναίου πολίτη, για παράδειγμα, με την πολιτεία και τον εξωτερικό κόσμο, ανέπτυσσε διαφορετικές ποιότητες, απ’ ότι η θέση ενός σύγχρονου Αθηναίου στην τοπική και στην παγκόσμια κοινωνία.

Ελευθερία

Μια έννοια, που μετά από χιλιετή αναμόχλευση και εξέλιξη, έχει σήμερα ωριμάσει σε επιτακτικό βαθμό, είναι η έννοια της «ελευθερίας». Υπερπληθείς είναι οι φιλοσοφικές πραγματείες που επί αιώνες επικεντρώνονται στην ιδέα της «ελευθερίας». Έστω κι αν η αναζήτηση δεν έχει ακόμα οδηγήσει σε μια διαυγή συνείδηση της «ελευθερίας», κάθε σύγχρονη και μελλοντική ανθρώπινη δραστηριότητα πρέπει να τη λαμβάνει υπόψη της και να προσπαθεί γι αυτήν. Έτσι φτάνουμε στη βασική αποστολή της κοινωνίας στο θέμα της παιδείας: να δημιουργήσει ένα «σχολείο προς την ελευθερία». Το τι σημαίνει αυτό, αποτελεί τον πυρήνα της παιδαγωγικής έρευνας. Η διατύπωση «ελεύθερη παιδαγωγική», θα ήταν ίσως παραπλανητική. Πολλά σφάλματα αγωγής έχουν δει το φως σε διάφορους πειραματισμούς με αυτή την έννοια. Γι αυτό, πρέπει να διατυπώσουμε το ερώτημα διαφορετικά: Πώς πρέπει να είναι διαμορφωμένο ένα σχολείο, τόσο κοινωνικά, όσο και στην ουσία της παιδαγωγικής πράξης, ώστε ο νέος που βγαίνει από τις πύλες του να είναι ένα «ελεύθερο άτομο» στην κοινωνία; Με απλά λόγια – που ίσως θα πρέπει να αναπτυχθούν περισσότερο – θα λέγαμε ότι ο ελεύθερος πολίτης είναι ένας υπεύθυνος για τις πράξεις του, ηθικός πολίτης, που καθορίζει ο ίδιος την πορεία της ζωής του, δίχως να είναι επιρρεπής σε ποικίλες επιρροές και εμβολισμούς από εξωτερικούς, αλλά και εσωτερικούς παράγοντες.

Αγάπη

Μια ελευθερία που αποκτά εγωιστικό χαρακτήρα, χάνει την ουσία της. Έτσι η αληθινή ελευθερία δεν μπορεί να εστιάζεται αποκλειστικά στην ατομικότητα. Πρέπει να ακτινοβολεί επίσης στις διανθρώπινες σχέσεις. Η ελευθερία του άλλου είναι εξ’ ίσου σημαντική όσο και η δική μου ελευθερία. Εδώ η έννοια μεταμορφώνεται και συγχωνεύεται με μια άλλη, ίσως ακόμη πιο δύσκολη και θαυμαστή έννοια, την «αγάπη». Το σχολείο «προς την ελευθερία» πρέπει να είναι και ένα σχολείο «μέσα στην αγάπη».

Η αγάπη για το παιδί, αλλά και γενικά για όλη τη δημιουργία, είναι η πιο βασική προϋπόθεση μιας υγιούς παιδείας και η αδιαμφισβήτητη βάση του έργου του παιδαγωγού. Πώς όμως εκδηλώνεται αυτή η αγάπη; Δεν πρόκειται για ένα αόριστο συναίσθημα. Κι εδώ έχουν δημιουργηθεί πολλές παρεξηγήσεις. Η αγάπη έχει ουσία και περιεχόμενο! Περιέχει στη βάση της, τη σοφία της οντότητας του παιδιού και γενικότερα τη «γνώση του ανθρώπου», τόσο του εαυτού – αυτογνωσία – όσο και του άλλου! Δίχως αυτή τη γνώση, ανοιγόμαστε σε έναν ωκεανό δίχως πυξίδα.

Γνώση του ανθρώπου

Η ολοκλήρωση του ανθρώπου είναι η συνισταμένη πολλών πτυχών υπόστασης. Συνοπτικά μπορούμε να διακρίνουμε τρεις πτυχές στην ανάπτυξη του ανθρώπου, τη σωματική, τη ψυχική και την πνευματική του συγκρότηση. Το βασικό μέλημα λοιπόν της παιδείας είναι να δώσει στον αναπτυσσόμενο άνθρωπο τη δυνατότητα να αναπτύξει με υγιή τρόπο αυτές τις τρεις πτυχές της ύπαρξής του, το σώμα, την ψυχή και το πνεύμα. Φυσικά δεν πρόκειται για διαχωρισμένες καταστάσεις, αλλά για μια ενιαία συγκρότηση η οποία μπορεί να ιδωθεί από τρεις πλευρές. Ένα επιπλέον δεδομένο της ανάπτυξης είναι, ότι οι τρεις αυτές πτυχές της ανθρώπινης οντότητας δεν εξελίσσονται ταυτόχρονα όλες μαζί, αλλά με διαφορετικό ρυθμό, που εξαρτάται από την ηλικία του παιδιού και τη φάση της ανάπτυξής του. Αυτός είναι ο λόγος που γίνεται διάκριση σε προσχολική ηλικία, σχολική ηλικία, εφηβεία και νεότητα. Οι νομοτέλειες της ανάπτυξης διαφέρουν σε κάθε στάδιο και το παιδί χρειάζεται διαφορετική φροντίδα σε κάθε ένα από αυτά.

* *

Προσχολική ηλικία

Εδώ πάλι μπορούμε να διακρίνουμε δυο βασικές φάσεις. Στα πρώτα τρία χρόνια της ζωής του, το παιδί είναι «περιορισμένο» στο περιβάλλον της οικογένειας που το υποδέχτηκε στον κόσμο. Κατ’ αρχήν, η αγκαλιά της μητέρας – και του πατέρα – είναι ο πρώτος «κόσμος» του μωρού. Το πατρικό – και μητρικό – σπίτι είναι η μικρή «φωλιά» όπου θα γνωρίσει τις συνθήκες της γήινης ζωής, σε όλη την απλότητά τους. Ύπνος, φαγητό, κίνηση, κρύο και ζέστη, φως και σκοτάδι, κάποια λογάκια, ένα χαμόγελο, ένα τραγούδι, ένα ζεστό φιλάκι! Δεν χρειάζονται πολλά, μόνο ζεστασιά και αγάπη. Κι όμως μέσα απ’ αυτή την απλή ζωή επιτυγχάνονται θαυματουργά αποτελέσματα. Πάνω στο χρόνο, η όρθια στάση και το πρώτο σταθερό βήμα – το πρώτο βήμα στο δρόμο της ζωής. Στο δεύτερο χρόνο, τα πρώτα λογάκια, η πρώτη χαρά της έκφρασης και της επικοινωνίας. Στον τρίτο χρόνο, ένας πλούσιος συνδυασμός φράσεων και εννοιών – η πρώτη άνθιση της σκέψης και της προσωπικότητας. Τώρα το παιδί νιώθει πως είναι μια ύπαρξη στη Γη, ένα «εγώ», έστω κι αν αυτό εκδηλώνεται με την πρώτη άρνηση, με την πρώτη αυτονόμηση από τις συνήθειες της οικογένειας. Το παιδί κατάφερε να ανοίξει την «κλειστή» φωλιά του σπιτιού και είναι έτοιμο «να δοκιμάσει τα φτερά του».
Ήρθε η στιγμή του παιδόκηπου (Kindergarten). Τώρα η μητέρα αφήνει ένα μέρος του «χώρου» της στο «νέο μικρό σπίτι» και στη νέα «δασκάλα». Η ζεστασιά της φυσικής οικογένειας αλλάζει, σε ένα βαθμό, σε «κοινωνική» ζεστασιά, μοιρασμένη στον κύκλο του παιδόκηπου. Αυτή την πρώτη μεταμόρφωση θα ακολουθήσουν άλλες, βαθύτερες, κατά τη διάρκεια της σχολικής ζωής.

Παιδόκηπος

Μέσα από τη σοφία της γλώσσας, γεννήθηκε η λέξη «Kindergarten» (κήπος παιδιών) για το πρώτο περιβάλλον «κοινωνικής καλλιέργειας» του μικρού ανθρώπου. Ας τολμήσουμε λοιπόν και στη γλώσσα μας τον όρο «παιδόκηπος». Διότι γι αυτό ακριβώς πρόκειται. Ο «νηπιαγωγός» είναι μάλλον «παιδοκαλλιεργητής» παρά «δάσκαλος». Τι είναι όμως αυτό που καλλιεργεί;

Όπως είδαμε προηγουμένως, η παρουσία του ενήλικα πλάι στο παιδί έχει πολύ διαφορετικό νόημα, ανάλογα με την ηλικία του παιδιού. Πρέπει λοιπόν να δούμε ποιο είναι το κύριο χαρακτηριστικό της προσχολικής-νηπιακής ηλικίας. Το βλέπουμε πολύ καθαρά μπροστά μας: μια εξαιρετικά γοργή και θαυμαστή σωματική ανάπτυξη και διάπλαση. Το σώμα του ανθρώπου είναι, αν το πούμε λίγο μεταφορικά και πεζά, το «όχημά του» στη ζωή. Πιο σωστά όμως θα το κατανοούσαμε αν λέγαμε: ο βοηθός του στη Γη. Αρκεί να σκεφτούμε ότι όλες οι φυσικές αισθήσεις – αφή, όραση, ακοή, όσφρηση, γεύση – με τις οποίες ο άνθρωπος έρχεται σε επαφή με τις ποιότητες του περιβάλλοντος κόσμου,  έχουν τη βάση τους στο σώμα, στα αισθητήρια όργανα. Αλλά και τα εσωτερικά όργανα του σώματος είναι μεγίστης σημασίας για τη ζωή στη Γη. Ποιος θα αμφέβαλε για την αξία μιας υγιούς λειτουργίας της καρδιάς, των πνευμόνων, του συκωτιού, των νεφρών, κλπ;

Όλα τα ζωτικά όργανα του ανθρώπου διαμορφώνονται και ολοκληρώνονται, στη βασική τους δομή, κατά τα πρώτα επτά χρόνια της ζωής. Δεν θα ήταν λοιπόν εύλογο να δούμε αυτή τη διαμόρφωση και ανάπτυξη των οργάνων του σώματος σαν τη βλάστηση  και άνθιση των φυτών ενός «κήπου»; Πότε λοιπόν η επέμβασή μας είναι σωστή και βοηθάει την αρμονική ανάπτυξη και πότε είναι άτοπη και δημιουργεί δυσλειτουργίες; Όλη η παιδαγωγική προσπάθεια του νηπιαγωγού ξεκινάει από τη γνώση αυτής της ιδιαιτερότητας στην εξέλιξη του μικρού παιδιού.

Η σωματική φύση του ανθρώπου είναι άρρηκτα συνδεμένη με το φυσικό περιβάλλον και τους νόμους του. Η αναπνοή, η διατροφή, η ισορροπία, η θερμική κατάσταση κλπ ρυθμίζονται σε επικοινωνία με τα στοιχεία και τις δυνάμεις της φύσης. Δύο κόσμοι απεικονίζονται ο ένας στον άλλο, ο ένας «μικρόκοσμος» (άνθρωπος), ο άλλος «μακρόκοσμος» (σύμπαν). Η εναρμόνιση αυτών των κόσμων είναι ο σκοπός του «παιδόκηπου». Πώς επιτυγχάνεται αυτό;

Η πρώτη «γνώση» της ζωής είναι σωματική. Είναι αποτέλεσμα επαναλαμβανόμενων πράξεων, καθημερινών συνηθειών, συντονισμένων κινήσεων με κάποιο σκοπό, τελετουργικών διαδικασιών, κλπ. Είναι η διαμόρφωση της θέλησης. Είναι το δημιουργικό παιχνίδι – όχι ακόμα η «διανοητική γνώση». Έτσι, η πηγή αυτής της «γνώσης» είναι η μίμηση κάποιου υποδείγματος, η μίμηση των πράξεων του ενήλικα, του νηπιαγωγού. Αν το υπόδειγμα βγαίνει μέσα από τη ζωή, μέσα από την άμεση σχέση του ανθρώπου με τη φύση, τότε η «γνώση» του μικρού παιδιού, η συγκρότησή του, θα εναρμονιστεί με την ουσία του κόσμου.

Όπως η εμπέδωση της γνώσης του αστρονόμου θα ήταν αδύνατη, αν τα φαινόμενα των πλανητών και των άστρων δεν επαναλαμβάνονταν σταθερά και ρυθμικά, έτσι και η συγκρότηση των οργάνων του μικρού παιδιού θα ήταν ελλιπής, δίχως τον ρυθμό – τη ρυθμική εναλλαγή ημέρας-νύκτας, το ρυθμό της διατροφής, το ρυθμό της αναπνοής, το ρυθμό της δραστηριότητας και της ανάπαυσης, το ρυθμό της εβδομάδας, το ρυθμό των εποχών του χρόνου, κλπ. Είναι λοιπόν προφανές ότι το κύριο μέλημα του νηπιαγωγού είναι η δημιουργία ρυθμού στη ζωή του παιδόκηπου. Το ελεύθερο παιχνίδι, η οργανωμένη δραστηριότητα, το γεύμα, η έξοδος στη φύση ή στην αυλή, το παραμύθι, κλπ πρέπει να διαδέχονται αρμονικά το ένα το άλλο, σαν μια «αναπνοή» της ομάδας των παιδιών. Το ίδιο ρυθμική πρέπει να είναι η οργάνωση της εβδομαδιαίας και της εποχιακής δραστηριότητας.

Ο ρυθμός και η σταθερότητα βοηθούν να εμπεδωθούν οι συνήθειες και δίνουν σιγουριά και ασφάλεια. Το παιδί δεν νιώθει τότε ταραχή, αγωνία, φόβο ή αβεβαιότητα και ο κόσμος είναι καλός! Αυτό θα μπορούσε, με διαφορετικά λόγια, να είναι ο στόχος του παιδόκηπου: να επιβεβαιώσει στο παιδί, αυτό που πάντα νιώθει βαθειά μέσα του, ότι «ο κόσμος είναι καλός»! Ο μικρός ακόμη άνθρωπος νιώθει ότι έχει έρθει από ένα κόσμο θεϊκό και τώρα ζει σε ένα γήινο κόσμο, επίσης θεϊκό – ανεξάρτητα τι εικόνα θα διαμορφώσει αργότερα στο δύσκολο δρόμο της ζωής. Η πρώτη εικόνα που βιώνει, πρώτα στο σπίτι και μετά στον παιδόκηπο, για το έμφυτο καλό στον κόσμο, ίσως θα είναι μια μεγάλη βοήθεια αργότερα, όταν το φως αρχίσει να σκοτεινιάζει από τις αμφιβολίες που πλημμυρίζουν την ψυχή.

Πόσο θαυμαστός είναι ο ήλιος που μας φωτίζει και μας ζεσταίνει κάθε πρωί, πόσο θαυμαστές είναι οι σταγόνες της βροχής που κατεβαίνουν από τον ουρανό για να ποτίσουν τα διψασμένα πλάσματα της Γης, πόσο θαυμαστό είναι το πρώτο φύλλο που ξεπετιέται από το σπόρο που φυτέψαμε στο χώμα και συναντά τον ήλιο που θα το βοηθήσει να μεγαλώσει και να ανθίσει! Όλος ο κόσμος γύρω μας είναι ένα μεγάλο θαύμα! Αν το βιώσουμε αυτό σε μικρή ηλικία, θα έχουμε δύναμη σε όλη μας τη ζωή. Γι αυτό και η αποστολή του παιδόκηπου είναι, από μια ακόμη άποψη, η δημιουργία κατάνυξης, η ανταπόκριση στη θρησκευτικότητα του παιδιού!

Πόσο διαρκεί αυτή η φάση της εξέλιξης; Πόσο χρειάζεται να μείνουν τα παιδιά στον παιδόκηπο; Πότε λήγει η αποστολή του, για να περάσει το παιδί σε μια νέα φάση της εξέλιξής του; Από παλιά υπήρχε μια ενστικτώδης σοφία που καθόριζε στα επτά χρόνια την ηλικία που το παιδί έπρεπε να ξεκινήσει το δημοτικό σχολείο. Οι αντιλήψεις και τα κριτήρια που καθορίζουν τους κανονισμούς και τους νόμους της κοινωνίας, επηρεάζονται από πολλές πλευρές, επαγγελματικές, οικονομικές, πολιτικές, κοινωνικές κλπ. Μπορεί διαδικαστικά να καθοριστεί μια μικρότερη ηλικία για την είσοδο του παιδιού στο σχολείο. Πέρα όμως από τους νόμους που ψηφίζονται, υπάρχουν νομοτέλειες που δείχνουν τη φυσιολογική μετάβαση από το ένα στάδιο στο άλλο. Μια τέτοια βιολογική ένδειξη είναι η αλλαγή των δοντιών. Τα νεογιλά πέφτουν και ο οργανισμός του παιδιού έχει τη δύναμη να δημιουργήσει τα δικά του, μόνιμα δόντια. Έστω κι αν διάφορες εξωτερικές συνθήκες επηρεάζουν αυτή τη διαδικασία, μπορούμε με την εκπαίδευσή μας να συλλάβουμε το βαθύτερο νόημα αυτού του φαινομένου της αλλαγής των δοντιών, όπως και άλλων σχετικών φαινομένων και να εντοπίσουμε την καλύτερη για την εξέλιξη του παιδιού έναρξη της σχολικής περιόδου.